นนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตา นสหชาโต วิย น ลพฺภนฺติเยวาติ เตหิปิ สทฺธิํ โยชนา น กตาฯ เอวเมตฺถ สตฺต ตีณีติ ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธิํ อติเรกคณนสฺสปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา ปจฺจยฆฏเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ

[551] ตตฺถ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ สตฺตาติ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย, นารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อิมินา นเยน สตฺต วารา อุทฺธริตพฺพาฯ นาธิปติยา สตฺตาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทุติเย ฆฏเน อญฺญมญฺญสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ฐเปตฺวา นสมฺปยุตฺตํ เสเสสุ ตีณีติ วุตฺตํฯ นสมฺปยุตฺเต ปน อญฺญมญฺญวิปฺปยุตฺตํ ปฏิสนฺธินามรูปํ สนฺธาย เอกนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญมญฺญปจฺจโย เจตฺถ อนุโลมฆฏเน ปวิฏฺฐตฺตา ปจฺจนียโต น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘นอญฺญมญฺเญ’’ติ น วุตฺตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสฆฏเนสุปิ ปวิฏฺฐปจฺจยา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตาฯ ตติยฆฏเน สมฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺฐตฺตา สพฺพตฺถ ตีณิเยวฯ จตุตฺถฆฏเน วิปฺปยุตฺตสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ตีณิ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺสฯ ปญฺจเม วิปากสฺส ปวิฏฺฐตฺตา สพฺพตฺถ เอกํ อพฺยากเตน อพฺยากตํฯ อิโต ปเรสุปิ วิปากสมฺปยุตฺเตสุ เอเสว นโยฯ

[552] เหตุสหชาตนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคอตฺถิอวิคตนฺติ นารมฺมเณ จตฺตารีติ กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ อิเมสํ วเสน เวทิตพฺพานิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ นอญฺญมญฺเญ ทฺเวติ กุสโล อพฺยากตสฺส, ตถา อพฺยากโตฯ ปรโตปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพฆฏเนสุ ลพฺภมานวเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิปิ เจตานิ อิมสฺมิํ อนุโลมปจฺจนีเย สหชาตวเสน เจว ปกิณฺณกวเสน จ ปนฺนรสาธิกานิ จตฺตาริ ฆฏนสตานิ วุตฺตานิฯ เตสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฆฏเน เย อนุโลมโต ฐิตา ปจฺจยา, เตสํ เอโกปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภติฯ เหตุมูลเก เจตฺถ ปฐเม ฆฏเน อนุโลมโต ปญฺจนฺนํ ปจฺจยานํ ฐิตตฺตา ปจฺจนียโต เอกูนวีสติ ปจฺจยา อาคตาฯ

เอวํ เสเสสุปิ อนุโลมโต ฐิตาวเสสา ปจฺจนียโต อาคตาฯ อนุโลมโต เจตฺถ พหูสุปิ ฐิเตสุ ปจฺจนียโต เอเกโกว อาคโตติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ อารมฺมณาทิมูลเกสุปิ สพฺพเมตํ วิธานํ ยถานุรูปโต เวทิตพฺพนฺติฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนาฯ

ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[631] ปจฺจนียานุโลเมปิ ‘‘เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นวา’’ติ เอวํ อนุโลเม ‘‘นเหตุยา ปนฺนรส, นารมฺมเณ ปนฺนรสา’’ติ เอวํ ปจฺจนีเย จ ลทฺธคณเนสุ ปจฺจเยสุ โย ปจฺจนียโต ฐิโต, ตสฺส ปจฺจนียโต ลทฺธวาเรสุ เย อนุโลมโต ฐิตสฺส อนุโลมโต ลทฺธวาเรหิ สทิสา วารา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ปจฺจนียสฺมิญฺหิ นเหตุปจฺจเย ‘‘นเหตุยา ปนฺนรสา’’ติ ปนฺนรส วารา ลทฺธา, อนุโลเม อารมฺมณปจฺจเย ‘‘อารมฺมเณ นวา’’ติ นว วารา ลทฺธาฯ ตตฺถ เย นเหตุยา ปนฺนรส วุตฺตา, เตสุ เย วารา อารมฺมเณ วุตฺเตหิ นวหิ สทิสา, เตสํ วเสน คณนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เย อารมฺมเณ นว วุตฺตา, เต นเหตุยา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ กุสโล ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตานํ, อกุสโล อกุสลกุสลาพฺยากตานํ, อพฺยากโต อพฺยากตกุสลากุสลาน’’นฺติ อิเมหิ นวหิ สทิสา, เต สนฺธาย นเหตุยา อารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํฯ อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อารมฺมณาทีนญฺหิ อนุโลมคณนาย เย วารา วุตฺตา นเหตุปจฺจเยน สทฺธิํ สํสนฺทเนปิ เต สพฺเพ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อิมินา อุปาเยน เตสํ ปาฬิ อุทฺธริตพฺพาฯ

นเหตุปจฺจยา อธิปติยา ทสาติ เอตฺถ ฐเปตฺวา วีมํสาธิปติํ เสสาธิปติวเสน อนุโลมวิภงฺเค อาคตวารา อุทฺธริตพฺพาฯ

เอวเมตฺถ นว ทสสตฺตตีณิเตรสเอกนฺติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน อูนตรคณเนน สทฺธิํ อติเรกคณนสฺสาปิ คณนํ ปริหาเปตฺวา นเหตุมูลกาทีนํ นยานํ ติมูลกาทีสุ สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ อิทํ ตาว สาธารณลกฺขณํ ฯ น ปเนตํ สพฺพสํสนฺทเนสุ คจฺฉติ, เยหิ ปน ปจฺจเยหิ สทฺธิํ เยสํ ปจฺจยานํ สํสนฺทเน เย วารา วิรุชฺฌนฺติ, เต อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสนเปตฺถ คณนา เวทิตพฺพาฯ

นเหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา สตฺตาติ เอตฺถ หิ กุสโล อกุสลสฺส; อพฺยากโต กุสลสฺส, อกุสลสฺสาติ อิเม อารมฺมณาธิปติวเสน ลพฺภมานา ตโย วารา วิรุชฺฌนฺติฯ กสฺมา? นอารมฺมณปจฺจยาติ วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา เต อปเนตฺวา สหชาตาธิปตินเยเนเวตฺถ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส; อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส; อพฺยากโต อพฺยากตสฺสา’’ติ สตฺต วารา เวทิตพฺพาฯ เตปิ นเหตุปจฺจยาติ วจนโต ฐเปตฺวา วีมํสาธิปติํ เสสาธิปตีนํ วเสนฯ เอวํ สพฺพตฺถ อูนตรคณนปจฺจยวเสน อวิรุชฺฌมานคณนวเสน จ คณนา เวทิตพฺพาฯ

เยสุ จ ปจฺจเยสุ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เย อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, เตปิ เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – อนนฺตเร ปจฺจนียโต ฐิเต สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, สหชาเต ปจฺจนียโต ฐิเต เหตุอญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, นิสฺสเย ปจฺจนียโต ฐิเต วตฺถุปุเรชาโต อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ อาหาเร วา อินฺทฺริเย วา ปจฺจนียโต ฐิเต เหตุอญฺญมญฺญวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติฯ อารมฺมเณ ปน ปจฺจนียโต ฐิเต อธิปติอุปนิสฺสยา อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติ, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ปน น ลพฺภนฺติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ ชานิตฺวา ลพฺภมานวเสน วารา อุทฺธริตพฺพาฯ

ตตฺถ สพฺเพสุปิ ติมูลกาทีสุ อนนฺตเร สตฺตาติอาทโย ทุมูลเก ลทฺธวาราเยว สตฺตมูลกาทีสุ ปน นสหชาตปจฺจยา นิสฺสเย ตีณีติ ปุเรชาตวเสน วตฺถุนิสฺสเย ตีณิฯ กมฺเม ทฺเว นานากฺขณิกวเสเนวฯ

อาหาเร เอกํ กพฬีการาหารวเสนฯ อินฺทฺริเย เอกํ รูปินฺทฺริยวเสนฯ กเมน คนฺตฺวา วิปฺปยุตฺเต ตีณีติ กุสลาทีนํ อพฺยากตนฺตานิ ปจฺฉาชาตวเสนฯ อตฺถิอวิคเตสุ ปญฺจาติ ตานิ เจว ตีณิ, กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺสาติ อิมานิ จ ทฺเว ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติฯ ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนีกภาวโต ปฏฺฐาย ปน อตฺถิอวิคเตสุ เอกนฺติ อพฺยากโต อพฺยากตสฺส อาหารินฺทฺริยวเสนฯ นาหาเร คหิเต นอินฺทฺริยปจฺจยาติ น คเหตพฺพํฯ ตถา นอินฺทฺริเย คหิเต นาหารปจฺจยาติฯ กสฺมา? ทฺวีสุ เอกโต คหิเตสุ คเณตพฺพวารสฺส อภาวโตฯ ฌานมคฺคาทีสุปิ ปจฺจนีกโต ฐิเตสุ อาหารโต วา อินฺทฺริยโต วา เอกํ อนุโลมํ อกตฺวาว อวสาเน อินฺทฺริเย เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกํ, อาหาเร เอกํ, อตฺถิยา เอกํ, อวิคเต เอกนฺติ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

นเหตุมูลกํฯ

[636] นารมฺมณมูลกาทีสุ นอญฺญมญฺญมูลเก นอญฺญมญฺญปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ กุสลาทีนิ จิตฺตสมุฏฺฐานานํฯ อธิปติยา อฏฺฐาติ อธิปติยา วุตฺเตสุ ทสสุ ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล อกุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ ทฺเว อปเนตฺวา เสสานิ อฏฺฐฯ สหชาเต ปญฺจาติ เหตุยา วุตฺเตหิ ตีหิ สทฺธิํ ‘‘กุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเวฯ นิสฺสเย สตฺตาติ เตหิ ปญฺจหิ สทฺธิํ ‘‘อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสา’’ติ อิเม ทฺเว วตฺถุวเสนฯ กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนวฯ เสสติเกสุปิ เอเสว นโยฯ อธิปติยา ตีณีติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนวฯ

[644] นาหารมูลเก อญฺญมญฺเญ ตีณีติ ฐเปตฺวา อาหาเร เสสเจตสิกวเสน เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ เหฏฺฐา, ตถา อิธาปิ นาหารนอินฺทฺริเยสุ เอเกกเมว คหิตํ, น ทฺเว เอกโตฯ

[648] นสมฺปยุตฺตปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ เหฏฺฐา นอญฺญมญฺเญ วุตฺตาเนวฯ อธิปติยา อฏฺฐาติ วุตฺตาเนวฯ นวิปฺปยุตฺตมูลเก กมฺเม ปญฺจาติ กุสลาทิเจตนา สหชาตกุสลาทีนํ, นานากฺขณิกา กุสลากุสลเจตนา กมฺมสมุฏฺฐานรูปสฺสาติ เอวํ ปญฺจฯ อาหารินฺทฺริเยสุ ตีณิ สหชาตสทิสานิฯ ฌานมคฺคาทีสุ ตีณิ เหตุสทิสานิฯ

[650] โนอตฺถิมูลเก ยสฺมา เหตุ โนอตฺถิ นาม น โหติ, นิยมโต อตฺถิเยว, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา นารมฺมเณ นวาติ วุตฺตํฯ ยถา จ เหตุ, ตถา อญฺเญปิ อตฺถิปจฺจยลกฺขณยุตฺตา เอตฺถ อนุโลมโต น ติฏฺฐนฺติฯ กมฺเม ทฺเวติ อิทํ ปน นานากฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตํฯ ปจฺจนียโต สพฺเพ ลพฺภนฺติฯ ยํ ปน อนุโลมโต ลพฺภมานมฺปิ อคฺคเหตฺวา ตโต ปุเรตรา ปจฺจยา ปจฺจนียโต คยฺหนฺติ, โส ปจฺฉา โยชนํ ลภติฯ เตเนเวตฺถ ‘‘โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา…เป.… โนอวิคตปจฺจยา กมฺเม ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนส สกฏฺฐาเนเยว น คหิโตติ ? ยสฺมา อวเสเสสุปิ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติฯ อิทญฺหิ อิมสฺมิํ ปจฺจยานุโลเม ลกฺขณํ – โย สพฺเพสุ ปจฺจนียโต ฐิเตสุ เอโกว อนุโลมโต ลพฺภติ, โส ปจฺฉา วุจฺจตีติฯ โนอตฺถิปจฺจยา โนเหตุปจฺจยา…เป.… โนอวิคตปจฺจยา อุปนิสฺสเย นวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิทํ ปน ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานํ อลพฺภมานํ ปุเรวุตฺตํ ปจฺฉาวุตฺตญฺจ เวทิตพฺพนฺติฯ

ปญฺหาวารสฺส ปจฺจนียานุโลมวณฺณนาฯ

นิฏฺฐิตา จ กุสลตฺติกปฏฺฐานสฺส วณฺณนาติฯ

2. เวทนาตฺติกวณฺณนา

[1] เวทนาตฺติเก ติสฺโส เวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ อิเม ธมฺมา น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธาติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สุขาย เวทนายาติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ ทุกฺขเวทนา ปฏิสนฺธิยํ น ลพฺภตีติ ทุติยวาเร ปฏิสนฺธิคฺคหณํ น กตํฯ ตติยวาเร ปฏิสนฺธิกฺขเณติ สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ ปจฺจเยสุ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ สพฺพตฺถ ตโย ตโย วารา วุตฺตาฯ เตน วุตฺตํ เหตุยา ตีณิ…เป.… อวิคเต ตีณีติฯ

[6] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน สเหตุกาย วิปากทุกฺขเวทนาย อภาวโต เหตุมูลกนเย วิปาเก ทฺเวติ วุตฺตํฯ อธิปติอาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทเนสุปิ วิปาเก ทฺเวเยวฯ กสฺมา? วิปาเก ทุกฺขเวทนาย อธิปติฌานมคฺคานํ อภาวโตฯ เยหิ จ สทฺธิํ สํสนฺทเน วิปาเก ทฺเว วารา ลพฺภนฺติ, วิปาเกน สทฺธิํ สํสนฺทเน เตสุปิ ทฺเวเยวฯ

[10] ปจฺจนีเย นปุเรชาเต อารุปฺเป จ ปฏิสนฺธิยญฺจ ทุกฺขเวทนาย อภาวโต ทฺเว วารา อาคตาฯ นวิปฺปยุตฺเตปิ อารุปฺเป ทุกฺขาภาวโต ทฺเวเยวฯ สพฺพอรูปธมฺมปริคฺคาหกา ปน สหชาตาทโย ปจฺจยา อิมสฺมิํ ปจฺจนียวาเร ปริหายนฺติฯ กสฺมา? เวทนาสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส เวทนาสมฺปยุตฺตํ ปฏิจฺจ สหชาตาทีหิ วินา อนุปฺปตฺติโต ปจฺฉาชาตปจฺจยญฺจ วินาว อุปฺปตฺติโตฯ

[17] ปจฺจยสํสนฺทเน ปน นปุเรชาเต เอกนฺติ อารุปฺเป ปฏิสนฺธิยญฺจ อเหตุกาทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นกมฺเม ทฺเวติ อเหตุกกิริยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน วุตฺตํฯ สุขาย หิ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาย สมฺปยุตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา อเหตุกกิริยเจตนา อุปฺปชฺชนฺติฯ นเหตุปจฺจยา นวิปาเกปิ เอเสว นโยฯ นวิปฺปยุตฺเต เอกนฺติ อารุปฺเป อาวชฺชนวเสน วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพสํสนฺทเนสุ คณนา เวทิตพฺพาฯ

[25-37] อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนีเย ลทฺธปจฺจยา เอว ปจฺจนียโต ติฏฺฐนฺติฯ ปจฺจนียานุโลเม สพฺพา รูปธมฺมปริคฺคาหกา สหชาตาทโย อนุโลมโตว ติฏฺฐนฺติ, น ปจฺจนียโตฯ อเหตุกสฺส ปน จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปติ นตฺถีติ อธิปติปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺฐติฯ ปฏิจฺจวาราทีสุ ปน ปจฺฉาชาโต อนุโลมโต น ลพฺภติเยวาติ ปริหีโนฯ

เย เจตฺถ อนุโลมโต ลพฺภนฺติ, เต ปจฺจนียโต ลพฺภมาเนหิ สทฺธิํ ปริวตฺเตตฺวาปิ โยชิตาเยวฯ เตสุ ตีณิ ทฺเว เอกนฺติ ตโยว วารปริจฺเฉทา, เต สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ โย จายํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺโต, สหชาตวาราทีสุปิ อยเมว วณฺณนานโยฯ

[38] ปญฺหาวาเร ปน สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานนฺติ เตน สทฺธิํ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เตหิเยว วา เหตูหิ สุขเวทนาทีหิ วาฯ

[39] วิปฺปฏิสาริสฺสาติ ทานาทีสุ ตาว ‘‘กสฺมา มยา อิทํ กตํ, ทุฏฺฐุ เม กตํ, อกตํ เสยฺโย สิยา’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺสฯ ฌานปริหานิยํ ปน ‘‘ปริหีนํ เม ฌานํ, มหาชานิโย วตมฺหี’’ติ เอวํ วิปฺปฏิสาริสฺสฯ โมโห อุปฺปชฺชตีติ โทสสมฺปยุตฺตโมโหฯ ตถา โมหํ อรพฺภาติ โทสสมฺปยุตฺตโมหเมวฯ

[45] สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ภวงฺคํ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺคสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตํ ปิฏฺฐิภวงฺคํ มูลภวงฺคสฺสฯ วุฏฺฐานสฺสาติ ตทารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺส วาฯ อุภยมฺปิ เหตํ กุสลากุสลชวนโต วุฏฺฐิตตฺตา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ กิริยํ วุฏฺฐานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ผลํ วุฏฺฐานสฺสาติ ผลจิตฺตํ ภวงฺคสฺสฯ ภวงฺเคน หิ ผลโต วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ ปรโต ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ อาคตฏฺฐาเนสุปิ เอเสว นโยฯ

[46] ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ขนฺธาติ โทมนสฺสสมฺปยุตฺตา อกุสลา ขนฺธาฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส วุฏฺฐานสฺสาติ ตทารมฺมณสงฺขาตสฺส อาคนฺตุกภวงฺคสฺส วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตมูลภวงฺคสฺส วาฯ สเจ ปน โสมนสฺสสหคตํ มูลภวงฺคํ โหติ, ตทารมฺมณสฺส จ อุปฺปตฺติการณํ น โหติ, ชวนสฺส อารมฺมณโต อญฺญสฺมิมฺปิ อารมฺมเณ อทุกฺขมสุขเวทนํ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชเตวฯ ตมฺปิ หิ ชวนโต วุฏฺฐิตตฺตา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ สหชาตปจฺจยาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาเยวฯ นเหตฺถ กิญฺจิ อตฺถิ, ยํ น สกฺกา สิยา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวเทตุํ, ตสฺมา สาธุกํ อุปลกฺเขตพฺพํฯ

[62] อิทานิ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปจฺจเย เย เย วารา ลทฺธา, สพฺเพ เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา ตีณีติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สพฺพานิ ตีณิ สุทฺธานํ ติณฺณํ ปทานํ วเสน เวทิตพฺพานิฯ อารมฺมเณ นว เอกมูลเกกาวสานานิฯ อธิปติยา ปญฺจ สหชาตาธิปติวเสน อมิสฺสานิ ตีณิ, อารมฺมณาธิปติวเสน จ ‘‘สุขาย สมฺปยุตฺโต สุขาย สมฺปยุตฺตสฺส, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตสฺสา’’ติ ทฺเว, ตานิ น คเณตพฺพานิฯ สุขาย ปน สมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขาย, อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺโต สุขายาติ อิมานิ ทฺเว คเณตพฺพานีติ เอวํ ปญฺจฯ อนนฺตรสมนนฺตเรสุ สตฺตาติ สุขา ทฺวินฺนํ, ตถา ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขา ติณฺณมฺปีติ เอวํ สตฺตฯ อุปนิสฺสเย นวาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ อุปนิสฺสเยหิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยเนว, อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตสฺส ตีหิปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส ปกตูปนิสฺสเยน, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธา, อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ติธาปิ, ตถา สุขสมฺปยุตฺตสฺส, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยหีติ เอวํ นวฯ ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ ปกตูปนิสฺสยา นว, อนนฺตรูปนิสฺสยา สตฺต, อารมฺมณูปนิสฺสยา จตฺตาโรติ วีสติ อุปนิสฺสยาฯ ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ปเนตฺถ ฉิชฺชนฺติฯ น หิ ปุเรชาตา ปจฺฉาชาตา วา อรูปธมฺมา อรูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติฯ

กมฺเม อฏฺฐาติ สุขสมฺปยุตฺโต สุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส นานากฺขณิกโตว ตถา อิตรสฺสฯ ทุกฺขสมฺปยุตฺโต ทุกฺขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, สุขสมฺปยุตฺตสฺส นตฺถิ, อิตรสฺส นานากฺขณิกโตว อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺโต อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตสฺส ทฺวิธาปิ, อิตเรสํ นานากฺขณิกโตติ เอวํ อฏฺฐฯ ปจฺจยเภทโต ปเนตฺถ นานากฺขณิกา อฏฺฐ, สหชาตา ตีณีติ เอกาทส กมฺมปจฺจยาฯ ยถา จ ปุเรชาตปจฺฉาชาตา, เอวํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยเปตฺถ ฉิชฺชติฯ อรูปธมฺมา หิ อรูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหนฺติฯ นตฺถิวิคเตสุ สตฺต อนนฺตรสทิสาวฯ เอวเมตฺถ ตีณิ ปญฺจ สตฺต อฏฺฐ นวาติ ปญฺจ คณนปริจฺเฉทาฯ เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน อูนตรคณเนน สทฺธิํ สํสนฺทเนสุ อติเรกญฺจ อลพฺภมานญฺจ อปเนตฺวา คณนา เวทิตพฺพาฯ

[63-64] เหตุยา สทฺธิํ อารมฺมณํ น ลพฺภติ, ตถา อนนฺตราทโยฯ อธิปติยา ทฺเวติ ทุกฺขปทํ ฐเปตฺวา เสสานิ ทฺเวฯ ทุกฺขสมฺปยุตฺโต หิ เหตุ อธิปติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น ลพฺภตีติ อปนีโตฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ เหตุมูลเก ทฺเวเยว คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ฉ ฆฏนานิ วุตฺตานิฯ เตสุ ปฐมํ อวิปากภูตานํ ญาณวิปฺปยุตฺตนิราธิปติธมฺมานํ วเสน วุตฺตํ, ทุติยํ เตสญฺเญว วิปากภูตานํ, ตติยจตุตฺถานิ เตสญฺเญว ญาณสมฺปยุตฺตานํ, ปญฺจมํ อวิปากภูตสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺฐํ วิปากภูตสาธิปติอโมหวเสนฯ ปฐมํ วา สพฺพเหตุวเสน, ทุติยํ สพฺพวิปากเหตุวเสน, ตติยํ สพฺพาโมหเหตุวเสน, จตุตฺถํ สพฺพวิปากาโมหเหตุวเสนฯ ปญฺจมํ สพฺพสาธิปติอโมหวเสน, ฉฏฺฐํ สพฺพสาธิปติวิปากาโมหวเสนฯ

[66] อารมฺมณมูลเก อธิปติยา จตฺตารีติ อารมฺมณาธิปติวเสน สุขํ สุขสฺส, อทุกฺขมสุขสฺส, อทุกฺขมสุขํ อทุกฺขมสุขสฺส, สุขสฺสาติ เอวํ จตฺตาริฯ อุปนิสฺสเยปิ อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน จตฺตาโร วุตฺตาฯ ฆฏนานิ ปเนตฺถ เอกเมวฯ อธิปติมูลกาทีสุปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยํ ลพฺภติ ยญฺจ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สํสนฺทนฆฏนคณนา เวทิตพฺพาฯ

[83-87] ปจฺจนียมฺหิ กุสลตฺติเก วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปจฺจเย อุทฺธริตฺวา ตตฺถ ลทฺธานํ วารานํ วเสน ปจฺจนียโต คณนวเสน นเหตุยา นวาติ สพฺพปจฺจเยสุ นว วารา ทสฺสิตา ฯ เต เอกมูลเกกาวสานานํ นวนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ วเสน ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปจฺจยสํสนฺทเน ปเนตฺถ นเหตุปจฺจยา…เป.… นอุปนิสฺสเย อฏฺฐาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน เวทิตพฺพาฯ ทุพฺพลกมฺมญฺหิ วิปากสฺส น อุปนิสฺสโย โหติฯ เกวลํ ปน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติฯ เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลเมสุ จ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ โยเค ลทฺธวารวเสน สกฺกา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คเณตุํ, ตสฺมา น วิตฺถาริตนฺติฯ

เวทนาตฺติกวณฺณนาฯ

3. วิปากตฺติกวณฺณนา

[1-23] วิปากตฺติเก วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ เย เหตุปจฺจเย เตรส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ เหตุยา เตรสาติ วุตฺตํฯ อารมฺมเณ ปญฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ เตรส ปญฺจ นว สตฺต ตีณิ ทฺเวติ ฉ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คณนา เวทิตพฺพาฯ

[24-52] ปจฺจนีเยปิ วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยาติ เย นเหตุปจฺจเย ทส วารา วุตฺตา, เต สงฺขิปิตฺวา คณนาย ทสฺเสตุํ นเหตุยา ทสาติ วุตฺตํฯ น อารมฺมเณ ปญฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตฺถ ทส ปญฺจ เตรส ทฺวาทส ทฺเว เอกํ นว ตีณีติ อฏฺฐ คณนปริจฺเฉทา, เตสํ วเสน ปจฺจยสํสนฺทเน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต คณนา เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตา, เอเตสญฺเญว ปน ลทฺธคณนรปริจฺเฉทานํ วารานํ วเสน สํสนฺทิตฺวา อนุโลมปจฺจนียํ ปจฺจนียานุโลมญฺจ เวทิตพฺพํฯ

สหชาตวาโร อิมินาว เอกคติโกฯ ปจฺจยนิสฺสยสํสฏฺฐสมฺปยุตฺตวารา ยถาปาฬิเมว นิยฺยนฺติฯ

[92] ปญฺหาวาเร กุสลากุสเล นิรุทฺเธติ เอตสฺมิํ วิปสฺสนาวเสน ปวตฺเต กุสเล สารชฺชนาทิวเสน ปวตฺเต อกุสเล จ นิรุทฺเธฯ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ กามาวจรวิปาโก ตทารมฺมณตาย อุปฺปชฺชติฯ เย ปน ‘‘วิปสฺสนาชวนานํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานญฺจ ปริโยสาเน ตทารมฺมณํ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต อิมาย ตนฺติยา ปฏิเสเธตพฺพาฯ อากาสานญฺจายตนกุสลํ วิญฺญาณญฺจายตนสฺส กิริยสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺพา สมาปตฺติโย ปฏิโลมโต สมาปชฺชนฺตสฺส วเสเนตํ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ สาธุกํ ปาฬิํ อุปปริกฺขิตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[120] เหตุยา สตฺต, อารมฺมเณ นว, อธิปติยา ทสาติอาทีสุปิ สหชาตาธิปติวเสน อารมฺมณาธิปติวเสน สหชาตนิสฺสยวเสน ปุเรชาตนิสฺสยวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ปกตูปนิสฺสยวเสน สหชาตวิปฺปยุตฺตวเสน ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตวเสนาติ ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา ยตฺตกานิ วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา ตานิ สพฺพานิ สลฺลกฺเขตพฺพานิฯ ตถา ปจฺจนียาทีสุ อนุโลมวเสน วารุทฺธรณํ, อนุโลมโต ลทฺธวารานํ ปจฺจนียโต คณนา, ปจฺจยสํสนฺทนํ, อนุโลมปจฺจนีเย ปจฺจนียานุโลเม จ สุทฺธิเกสุ เจว สํสนฺทนวเสน จ ปวตฺเตสุ เหตุมูลกาทีสุ ลพฺภมานวารคณนา, อลพฺภมานานํ อลพฺภมานตาติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุฯ ปฏฺฐานปกรณญฺหิ ปาฬิโตว อนนฺตํ อปริมาณํฯ ตสฺส ปทปฏิปาฏิยา อตฺถํ วณฺณยิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อติทีฆายุกสฺสาปิ อายุ นปฺปโหติฯ น จสฺส เอกเทสํ วณฺเณตฺวา เสสมฺหิ นยโต ทสฺสิยมาเน น สกฺกา อตฺโถ ชานิตุํ, ตสฺมา อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา เสเสสุ ติกทุเกสุ เหฏฺฐา อวุตฺตปฺปการตฺตา ยํ ยํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ, ตํ ตเทว วกฺขามฯ ยํ ปน อวตฺวา คมิสฺสาม, ตํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

วิปากตฺติกวณฺณนาฯ

4. อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา

[51] อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติกสฺส ปญฺหาวาเร วตฺถุ อุปาทานิยานํ ขนฺธานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิยํ ปน ตํ ปุเรชาตํ น โหติฯ

[72] อุปาทินฺนุปาทานิโย กพฬีกาโร อาหาโร อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ อุปาทินฺนุปาทานิโย กพฬีการาหาโร นาม กมฺมสมุฏฺฐานานํ รูปานํ อพฺภนฺตรคตา โอชาฯ อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺสาติ ตสฺเสว กมฺมสมุฏฺฐานรูปกายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยฯ รูปชีวิตินฺทฺริยํ วิย กฏตฺตารูปานํ อนุปาลนอุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจโย, น ชนกวเสนฯ

ยํ ปน มณฺฑูกาทโย คิลิตฺวา ฐิตานํ อหิอาทีนํ กายสฺส ชีวมานกมณฺฑูกาทิสรีเร โอชา อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ ชีวมานกสรีเร โอชา อญฺญสฺส สรีรสฺส อาหารปจฺจยตํ สาเธติฯ อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส กายสฺสาติ เอตฺถ ปน ชนกวเสนาปิ ลพฺภติฯ อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จาติ เอตฺถ เอกสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน, เอกสฺส ชนกวเสน, อุภินฺนมฺปิ วา อุปตฺถมฺภกวเสเนว วุตฺโตฯ ทฺเว ปน อาหารา เอกโต ปจฺจยา โหนฺตา อุปตฺถมฺภกาว โหนฺติ, น ชนกาฯ เสสเมตฺถ ปาฬิเมว สาธุกํ โอโลเกตฺวา เวทิตพฺพํฯ

อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนาฯ

5-22. สงฺกิลิฏฺฐตฺติกาทิวณฺณนา

สงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกตฺติเก สพฺพํ กุสลตฺติเก วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

[79] วิตกฺกตฺติเก ยถากมฺมูปคญาณสฺส ปริกมฺมนฺติ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมเมว ตสฺส อุปฺปาทนตฺถาย ปริกมฺมํฯ อุปฺปนฺนสฺส ปน วฬญฺชนกาเล ปริกมฺมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ

[82] ติ ตทารมฺมณภวงฺคมูลภวงฺคานํ วเสน วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

ทสฺสนตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ราโค อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชติฯ ภาวนาย ปหาตพฺโพ โสตาปนฺนสฺสาปีติ เอวํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา นุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส เอเกนปิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติฯ เสสเมตฺถ ปาฬิํ อนุคนฺตฺวา กุสลตฺติเก วุตฺตลกฺขณวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเก ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาทีนํ วิภาโค อฏฺฐกถากณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห อเหตุกตฺตา ตติยปเท ปวิฏฺโฐฯ

เอวเมตฺถ เยสํ ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ เหตุ อตฺถิ, เต ปหาตพฺพเหตุกาฯ เยสํ โส นตฺถิ เต เนวทสฺสเนน นภาวนายปหาตพฺพเหตุกาติ อิมํ ปหาตพฺพเหตุกวิภาคํ ญตฺวา เสสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก เจว กุสลตฺติเก จ ทสฺสิตลกฺขณานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

อาจยคามิตฺติเก จ ปฏิจฺจวารสํสฏฺฐวาเรสุ อนุโลมํ กุสลตฺติกสทิสเมวฯ เสสํ วิสฺสชฺชนโต คณนโต จ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ

เสกฺขตฺติเก อเสกฺโข ธมฺโม เสกฺขสฺส ธมฺมสฺส น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยฯ เสกฺโข อเสกฺขสฺส อนนฺตรปกตูปนิสฺสโย ปน โหติฯ เสสเมตฺถ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ, ตถา ปริตฺตตฺติเกฯ

ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อปฺปมาณารมฺมณาเจตนาติ เสกฺขานํ โคตฺรภุเจตนา, ปจฺจเวกฺขณเจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ วิปากานํ ปริตฺตารมฺมณานนฺติ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา, ปวตฺเต จกฺขุวิญฺญาณาทิวเสนรูปาทิอารมฺมณํ, ตทารมฺมณวเสน ชวเนน คหิตปริตฺตารมฺมณญฺจ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนานํฯ เย ปน ‘‘โคตฺรภุจิตฺเตน นตฺถิ ปฏิสนฺธี’’ติ วทนฺติ, เต อิมินา สุตฺเตน ปฏิเสเธตพฺพาฯ เสสเมตฺถ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํฯ หีนตฺติโก สงฺกิลิฏฺฐตฺติกสทิโสฯ

มิจฺฉตฺตตฺติเก มิจฺฉตฺตนิยโต สมฺมตฺตนิยตสฺส, สมฺมตฺตนิยโต วา มิจฺฉตฺตนิยตสฺส เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติฯ มิจฺฉตฺตนิยโต วา สมฺมตฺตนิยโต วา สหชาตาธิปติรหิโต นาม นตฺถิฯ สมฺมตฺตนิยเต เอกนฺตโต อารมฺมณปุเรชาตํ นตฺถิ, มิจฺฉตฺตนิยเต สิยา อารมฺมณปุเรชาตํฯ อนิยตํ จิตฺตํ อารพฺภ นิยตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺยฯ เสสา นิยตํ อารพฺภ นิยตํ นุปฺปชฺชติ, มิจฺฉตฺตนิยตํ ครุํ กตฺวา น โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติฯ กุสโล มิจฺฉตฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหติฯ เสสเมตฺถ ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

มคฺคารมฺมณตฺติเก ปฏิจฺจวารสฺส อนุโลเม วิปากปจฺจโย นตฺถิฯ กมฺมปจฺจเยปิ อิมสฺมิํ ติเก นานากฺขณิกํ น ลพฺภติ, ตถา อุปฺปนฺนตฺติกอตีตตฺติเกสุฯ ปจฺจนีเย อเหตุกํ มคฺคารมฺมณนฺติ อเหตุกํ มคฺคารมฺมณํ, อาวชฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

อุปฺปนฺนตฺติเก จ อตีตตฺติเก จ ปฏิจฺจวาราทโย นตฺถิ, ปญฺหาวารมตฺตเมว ลพฺภติฯ กสฺมา? ปฏิจฺจวาราทโย หิ สหชาตปุเรชาตานญฺเญว โหนฺติฯ อิเม จ ติกา อตีตานาคตมิสฺสกาฯ อุปฺปนฺนตฺติเก เจตฺถ อนนฺตรภาคิยาปิ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติฯ กสฺมา? อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตสฺส อภาวโตฯ อุปฺปนฺโน จ อนุปฺปนฺโน จาติ อิเม เจตฺถ ทฺเว ธมฺมา อุปฺปนฺนสฺส จ อนุปฺปนฺนสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อนุปฺปนฺโน จ อุปฺปาที จาติ อิเม ปน ทฺเว อุปฺปนฺนสฺส อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโยฯ เสสเมตฺถ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อตีตตฺติเก ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตานาคตสฺส, อตีตานาคตญฺจ อตีตานาคตสฺส น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยฯ นิพฺพานํ ปน ทฺวีสุปิ อิเมสุ ติเกสุ เนว ปจฺจยโต น ปจฺจยุปฺปนฺนโต ลพฺภติฯ เสสมิธาปิ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อชฺฌตฺตตฺติเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาปทํ น คหิตํฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาสงฺขาตา หิ อุโภ ราสโย เนว เอกโต ปจฺจยา โหนฺติ, น ปจฺจยุปฺปนฺนา; ตสฺมา หตฺถตเล ฐปิตสฺส สาสปสฺส วณฺโณปิ หตฺถตลวณฺเณน สทฺธิํ เอกโต อารมฺมณํ น โหตีติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ อชฺฌตฺตพหิทฺธาปทํ, เอวเมตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเกปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณปทํ น ลพฺภติฯ เสสํ ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ

สนิทสฺสนตฺติเกปิ ปาฬิวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ คณนาเปตฺถ ปาฬิยํ อาคตวาเร สงฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สํสนฺทเนสุ สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพาติฯ

ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

2. ทุกปฏฺฐานวณฺณนา

ทุกปฏฺฐาเนปิ สพฺพทุเกสุ ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ เจว คณนา จ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อปิเจตฺถ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกานํ วิสฺสชฺชนํ เหตุทุกวิสฺสชฺชนสทิสํ; ตถา เหตูเจวสเหตุกเหตูเจวเหตุสมฺปยุตฺตทุกานํ, ตถา สปฺปจฺจยสงฺขตทุกานํฯ อิทํ ทุกํ ยถา สปฺปจฺจยทุกํ, เอวํ กาตพฺพนฺติ อิทํ ยสฺมา สปฺปจฺจโย วิย อปฺปจฺจเยน สงฺขโตปิ, อสงฺขเตน สทฺธิํ โยชนํ น ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํฯ สารมฺมณจิตฺตสมฺปยุตฺตสํสฏฺฐทุกาปิ สทิสวิสฺสชฺชนาเยว; ตถา อาสวโอฆโยคโคจฺฉกาฯ เอเต หิ ตโย อญฺญมญฺญํ สทิสวิสฺสชฺชนาเยวฯ อปิจ โลกิยสาสวสํโยชนิยคนฺถนิยนีวรณิยปรามฏฺฐสงฺกิเลสิกทุกา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวสํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยคนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยนีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺฐกิเลสวิปฺปยุตฺตสงฺกิเลสิกปริยาปนฺนสอุตฺตรทุกาต อิเมปิ ทุกา สมานาฯ

กิเลสทุกํ สํโยชนทุกสทิสํฯ สงฺกิลิฏฺฐกิเลสสมฺปยุตฺตนีวรณสมฺปยุตฺตทสฺสเนนปหาตพฺพสรณทุกาปิ สมานาฯ ตถากิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺฐนีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตกิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตทุกาฯ อิมินา นเยน สพฺเพสํ อตฺถโต สทิสานํ ทุกานํ วิสฺสชฺชนานิ สทิสาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพสฺมิมฺปิ ปน ปฏฺฐาเน เกนจิวิญฺเญยฺยทุกํ น ลพฺภติฯ อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺฐา จาติ เอวรูเปสุ ทุเกสุ วิปากปจฺจโย เจว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย จ น ลพฺภติฯ นเหตุสเหตุกนเหตุอเหตุเกสุ เหตุปจฺจโย นตฺถิฯ เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตา จ, อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จาติ อิเมสุ ทุเกสุ นเหตุนฌานนมคฺคา น ลพฺภนฺติฯ สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จ, กิเลสา เจว สงฺกิลิฏฺฐา จาติ อิเมสุ ปน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตสฺส โมหสฺส วเสน นเหตุปจฺจโย ลพฺภติ; นฌานนมคฺคปจฺจยา น ลพฺภนฺตีติ เอวํ สพฺพทุเกสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ อุปปริกฺขิตฺวา ปาฬิวเสเนว วารคณนา เวทิตพฺพาติฯ

ทุกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

3. ทุกติกปฏฺฐานวณฺณนา

ทุกติกปฏฺฐาเน เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ เอวํ ปญฺหามตฺตุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา กตาฯ ‘‘กุสลํ อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโส อโมโห’’ติอาทินา ปน นเยน วิตฺถาโร วตฺตพฺโพ สิยา, โส เหฏฺฐา ทสฺสิตนเยน สกฺกา อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ เอกปเทปิ เอกปจฺจโย วา น วุตฺโตฯ ยา ปเนสา สงฺเขปโต เทสนา กตา, สา เอวํ กตาติ เวทิตพฺพาฯ เหตุทุเกน หิ สทฺธิํ กุสลปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาเร อนุโลมสฺส เจว ปจฺจนียสฺส จ วเสน สพฺเพ ลพฺภมานกปจฺจยา ทสฺสิตา, อนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลมนยา เจว สหชาตวาราทโย จ น ทสฺสิตา, เกวลํ ‘‘ปฏิจฺจวารสทิสํเยว วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปญฺหาวาเร ปญฺหมฺปิ อวิสฺสชฺเชตฺวา เกวลํ ปญฺหุทฺธารมตฺตํ กตฺวา อนุโลมปจฺจนียวเสเนว ลพฺภมานปจฺจยา ทสฺสิตาฯ ยถา จ กุสลปทํ, เอวํ อกุสลอพฺยากตปทานิปิ เหตุทุเกน สทฺธิํ โยเชตฺวา เหตุกุสลทุกติกํ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

ตโต ปรํ เหตุํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมนฺติอาทินา นเยน เหตุเวทนาทุกติกาทีนิ เอกวีสติ ทุกติกานิ ทสฺสิตานิฯ ยสฺมา ปน เหตุ นาม สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ วา นตฺถิ, ตสฺมา เหตุปเทน สทฺธิํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆปทานิ น โยชิตานิฯ เอวํ เหตุทุเกน สทฺธิํ ลพฺภมานกวเสน ทฺวาวีสติ ติเก โยเชตฺวา ปุน เต สเหตุกทุกาทีหิ สรณทุกปริโยสาเนหิ สพฺพทุเกหิ สทฺธิํ โยชิตาฯ ตตฺถ ยํ ยํ ปทํ เยน เยน ปเทน สทฺธิํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ ปาฬิยํเยว น ลพฺภตีติ วุตฺตํฯ เอวเมตฺถ เอเกน ทุเกน สทฺธิํ พาวีสติ ติเก โยเชตฺวา ปุน อปเรน พาวีสติ, อปเรน พาวีสตีติ ปฏิปาฏิยา ทุกสเต ลพฺภมานทุกปเทหิ สทฺธิํ ทฺวาวีสติ ติกา โยชิตาติ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํฯ ตตฺถ เยสุ เยสุ ฐาเนสุ นยํ ทสฺเสตฺวา ปาฬิยา สงฺเขโป กโต, เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ทสฺสิตนยานุรูเปน ตสฺสา วิตฺถาโร เวทิตพฺโพติฯ

ทุกติกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

4. ติกทุกปฏฺฐานวณฺณนา

ติกทุกปฏฺฐาเนปิ กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปญฺหามตฺตุทฺธารวเสเนว เทสนา กตาฯ ตตฺถ ยถา เหฏฺฐา เหตุทุเกน สทฺธิํ กุสลปทํ โยเชตฺวา สพฺพปจฺจยวเสน สพฺพวาเรสุ สงฺเขปโต เทสนา กตา, เอวมิธ กุสลตฺติเกน สทฺธิํ เหตุปทํ โยเชตฺวา สพฺพปจฺจยวเสน สพฺพวาเรสุ สงฺเขปโต เทสนา กตาฯ ยถา จ เหตุปทํ, เอวํ นเหตุปทมฺปิ กุสลตฺติเกน สทฺธิํ โยเชตฺวา กุสลตฺติกเหตุทุกํ นิฏฺฐาปิตํฯ ตโต ปรํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เหตุํ ธมฺมนฺติอาทินา นเยน เวทนาตฺติกเหตุทุกาทีนิ เอกวีสติ ติกทุกานิ ทสฺสิตานิฯ

เอวํ พาวีสติยา ติเกหิ สทฺธิํ เหตุทุกํ โยเชตฺวา ปุน เตหิเยว สทฺธิํ สเหตุกทุกาทโย สรณทุกปริโยสานา ลพฺภมานวเสน สพฺพทุกา โยชิตาฯ อิธาปิ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ ปาฬิยํเยว ปฏิกฺขิตฺตํฯ เอวํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํฯ ตตฺราปิ เยน เยน นเยน ปาฬิ สงฺขิตฺตา, โส โส นโย วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ

ติกทุกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

5. ติกติกปฏฺฐานวณฺณนา

ติกติกปฏฺฐาเนปิ กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปญฺหุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา กตาฯ เอตฺถ จ กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ กุสลตฺติเกนาติ เอวํ ติเกสุเยว ติกา ปกฺขิตฺตาฯ เยน เยน จ ปเทน สทฺธิํ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ หาเปตฺวา ลพฺภมานวเสเนว สพฺพปจฺจเยสุ วารา จ คณนนยา จ ทสฺสิตา, ตสฺมา เต สาธุกํ ปาฬิํ อุปปริกฺขิตฺวา เวทิตพฺพาฯ ยถา จ กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ เตน สทฺธิํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพา; ตถา เอเกกํ ติกํ เสเสหิฯ เสสา จ เตหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาติฯ

ติกติกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

6. ทุกทุกปฏฺฐานวณฺณนา

ทุกทุกปฏฺฐาเนปิ เหตุสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ ปญฺหุทฺธารวเสเนว สงฺเขปโต เทสนา กตาฯ ตตฺถ เหตุทุกํ สเหตุกทุกาทีหิ, สเหตุกทุกาทีนิ จ เตน สทฺธิํ โยชิตานิฯ เอเกกํ ปน ทุกํ เสเสหิ, เสสา จ เตหิ สทฺธิํ ปฏิปาฏิยา โยเชตพฺพาฯ อิทญฺหิ ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม ‘ทุเกสุเยว ทุเก ปกฺขิปิตฺวา’ เทสิตํฯ เตเนตฺถ สพฺพทุเกหิ สทฺธิํ สพฺพทุกานํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปน สงฺขิตฺตาฯ เยน เยน จ ปเทน สทฺธิํ ยํ ยํ ปทํ โยชนํ น คจฺฉติ, ตํ ตํ หาเปตฺวาว เทสนา กตาติฯ

ทุกทุกปฏฺฐานวณฺณนาฯ

เอตฺตาวตา –

ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ;

ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติฯ –

อฏฺฐกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตาฯ ธมฺมานุโลมปฏฺฐาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ อนุโลมปฏฺฐานํเยว เวทิตพฺพํฯ

7-12. ปจฺจนียปฏฺฐานวณฺณนา

[1] อิทานิ กุสลาทีนํ ปทานํ ปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียปฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติฯ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส อุปฺปตฺติํ วาเรติ, ตสฺมา ‘‘อกุสลาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อกุสลาพฺยากตา ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ ปญฺหํ วิสฺสชฺชิตพฺพํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจเย ลทฺธคณนา ปน ปาฬิยํ วุตฺตาเยวฯ เยปิ วารา สทิสวิสฺสชฺชนา, เตปิ ตตฺเถว ทสฺสิตาฯ ตสฺมา สพฺพเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน ปาฬิํ อุปปริกฺขิตฺวา เวทิตพฺพํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุกปฏฺฐาเน, ทุกติกปฏฺฐาเน, ติกทุกปฏฺฐาเน ติกติกปฏฺฐาเน, ทุกทุกปฏฺฐาเน จฯ

เอตฺตาวตา –

ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ;

ติกํ ติกญฺเจว, ทุกํ ทุกญฺจ,

ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติฯ –

อฏฺฐกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตาฯ ธมฺมปจฺจนียปฏฺฐาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ ปจฺจนียปฏฺฐานญฺเญว เวทิตพฺพํฯ

ปจฺจนียปฏฺฐานวณฺณนาฯ

13-18. อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐานวณฺณนา

[1] อิทานิ กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ ปจฺจยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ อนุโลมปจฺจนียตาย ลทฺธนามํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ อนุชานาติฯ น กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺเสว อุปฺปตฺติํ วาเรติฯ ตสฺมา ‘‘กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูป’’นฺติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ ทสฺสิตํ, ตํ สพฺพํ ปาฬิํ โอโลเกตฺวา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพํฯ ยมฺปิ เยน สทิสํ, ยญฺจ ยตฺถ ลพฺภติ, โย จ เยสํ วิสฺสชฺชนานํ เยสุ ปจฺจเยสุ คณนปริจฺเฉโท, โส สพฺโพ ปาฬิยํ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปาฬิเยว เอตฺถ อตฺโถฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุกปฏฺฐานาทีสุปีติฯ

เอตฺตาวตา –

ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ;

ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติฯ –

อฏฺฐกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตา ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺฐาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐานญฺเญว เวทิตพฺพํฯ

อนุโลมปจฺจนียปฏฺฐานวณฺณนาฯ

19-24. ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานวณฺณนา

[1] อิทานิ กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ ปจฺจยธมฺมํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส กุสลาทิภาวํ อปฺปฏิกฺเขปวเสน ธมฺมานํ ปจฺจนียานุโลมตาย ลทฺธนามํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ วาเรติฯ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺติํ อนุชานาติฯ นกุสลญฺหิ อกุสลํ อพฺยากตํ วา, ตญฺจ สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลาพฺยากตวเสน เทสนา กตาฯ ตตฺถ ‘‘อกุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ เอวํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติ อยํ ปน ปญฺโห ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติ วิสฺสชฺชิโตวฯ อิติ สพฺพปญฺเหสุ อวิสฺสชฺชิตสฺส อตฺถานุรูปํ วิสฺสชฺชิตสฺส จ ปาฬิอาคตเมว วิสฺสชฺชนํฯ เอเกกสฺมิญฺจ ติกทุเก วารปฺปเภทปจฺจยคณนวิธานํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา จ –

ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ;

ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ,

ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติฯ –

อฏฺฐกถายํ วุตฺตคาถาย ทีปิตาฯ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺฐาเน ฉ นยา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ ปจฺจยวเสน ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ ปฏฺฐาเน อนุโลมาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร นยาติ เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานญฺเญว เวทิตพฺพํฯ

ปจฺจนียานุโลมปฏฺฐานวณฺณนาฯ